7ѫ
hӗng
vѭѫng
vҩn
+ӗ BiӇu Chánh
Ĉ2ҤN THӬ NHӬT
(1)
GÂY CUӜC TÌNH DUYÊN
ThӃ cuӝc vҫn xây, hӃt suy tӟi thҥnh, nhѫn quҫn tҩn hoá, ÿәi cӵu ra tân.
Ĉó là ÿӏnh luұt dƭ nhiên, dҫu muӕn dҫu không, ai ai cNJng phҧi chӏu, không làm sao sӱa
ÿѭӧc.
Nhӟ lҥi mà coi, sau khi ÿánh phá ÿҥi ÿӗn Chí Hòa rӗi, binh ÿӝi Pháp lҫn lҫn xâm
chiӃm tҩt cҧ sáu tӍnh cӫa ÿҩt Gia Ĉӏnh. Tӯ hҥng nông phu cho tӟi nhà hӑc thӭc thҧy ÿӅu tӭc
Wӫi mà quay ÿҫu trông vӅ Phú Xuân, thì triӅu ÿình im lìm dѭӡng nhѭ bӓ xөi, còn chóng mҳt
ngó vào ÿám anh hùng nghƭa sƭ thì các cө Trѭѫng Công Ĉӏnh, NguyӉn Trung Trӵc, Thiên hӝ
'ѭѫng, Thӫ Khoa Huân lҫn lѭӧt thҩt bҥi tiêu tan.
Ĉӭng trѭӟc ngã ba ÿѭӡng nhѭ vұy ÿó, phҧi ÿi ngã nào ? NӃu cѭѫng quyӃt giӳ nӅn nӃp
FNJ thì lҩy chi mà nѭѫng níu, còn nӃu ÿәi thái ÿӝ cho xuôi dòng thì lӛi vӟi tә tiên, mà cNJng
thҽn vӟi cây cӓ.
Trong lúc dân trí ÿѭѫng phân vân nhѭ vұy, nhà cҫm quyӅn Pháp khôn ngoan, nên
chăm lo gây thiӋn cҧm vӟi nhân dân. Ngѭӡi ta biӃt thâu phөc ÿҩt ÿai thì dӉ, nhӭt là gһp xӭ
không có binh ÿӝi tә chӭc hoàn bӏ; còn thâu phөc nhѫn tâm là ÿLӅu rҩt khó khăn, phҧi ÿәi thay
Yăn hoá, phҧi ung ÿúc tâm hӗn, mҩy viӋc ÿó phҧi dày công phu, phҧi nhiӅu thӃ kӹ, thì mӟi
làm ÿѭӧc.
0ӟi chiӃm trӏÿҩt Nam ViӋt, nѭӟc Pháp phҧi bұn lo nhiӅu nӛi:
-
Lo chia 6 tӍnh cNJ ra làm 20 hҥt mӟi, rӗi ÿһt quan Tham biӋn ӣ mӛi hҥt ÿһng sҳp
ÿһt cѫ quan hành chánh cho phù hҥp vӟi cách cai trӏ mӟi mà không ÿөng chҥm
ÿӃn phong hoá cә truyӅn;
-
Lo xây dӵng an ninh cho nhѫn dân ÿѭӧc lҥc nghiӋp an cѭ, tӯ thành thӏ vô tӟi
ÿӗng bái;
-
Lo tә chӭc ÿѭӡng giao thông cho tiӋn bӅ mұu dӏch.
Tuy phҧi gҩp rút xây nӅn hành chánh, ngѭӡi Pháp cNJng không bӓ dҽp vҩn ÿӅ thâu
phөc nhѫn tâm. Nhӳng ngѭӡi sӕng trong nҩy năm cuӕi cùng cӫa thӃ kӹ 19, là khoҧng tӯ năm
1895 tӟi năm 1900, ai cNJng nhұn Pháp mӟi chiӃm trӏ Nam ViӋt có 30 năm mà ÿã khӣi công
xây dӵng mӝt nӅn văn hoá mӟi ÿӇ hѭӟng dүn tâm hӗn ViӋt Nam quay vӅ phía Âu Tây.
0ӟi lúc ҩy mà ÿã:
a)
Có mҩy ngѭӡi viӋt thông minh ÿѭӧc chӑn lӵa ÿem qua Pháp mà giáo hoá. Ҩy là
các cө DiӋp văn Cѭӡng, Trѭѫng Minh Ký, Bùi quang Nhѫn, Bùi quang Chiêu,
NguyӉn trӑng Quҧng.
)
Cho xuҩt bҧn Gia Ĉӏnh Báo vӟi Thông Loҥi khóa trình, lҥi còn cho in nhiӅu loҥi
sách ÿӇ phә thông chӳ quӕc ngӳ, do các cө Trѭѫng Vƭnh Ký, Trѭѫng Minh.Ký
và HuǤnh Tӏnh Cӫa chăm nom.
c)
0ӣ trѭӡng Thông Ngôn (Collège des Interprètes) ÿӇ cho nhӳng cөÿi hӑc bên
Pháp trӣ vӅ hiӋp vӟi mҩy cө nho hӑc uyên thâm dҥy các quan Tham BiӋn, các
nhân viên hành chánh và các sƭ quan trong Hҧi Quân và Lөc Quân hӑc tiӃng
ViӋt, mà cNJng dҥy luôn sӱ ký cùng phong hoá cӫa ngѭӡi ViӋt nӳa.
Mà ÿLӅu cҫn yӃu cӫa ngѭӡi Pháp trong lúc ҩy là phҧi có nhiӅu ngѭӡi bәn thә phө sӵ
trong chӭc vө thông ngôn, ký lөc, ÿӇ giúp các ngành hành chánh cùng công thѭѫng. Muӕn
cho ÿѭӧc thӓa mãn nhu cҫu khҭn cҩp này, ngѭӡi ta phҧi lo lұp liӅn:
a)
0ӝt trѭӡng sѭ phҥm trung ÿҷng tҥi Sài gòn ÿӇÿào tҥo giáo viên ÿay các trѭӡng
Vѫÿҷng ӣ mҩy hҥt.
)
0ӝt trѭӡng trung hӑc phә thông, phân làm hai chһng, bҳt ÿҫu hӑc tҥi Mӻ Tho
hai năm rӗi lên Sài gòn hӑc tiӃp hai năm nӳa mӟi ÿѭӧc bә dөng làm thông ngôn,
ký lөc. Hӑc sinh hai trѭӡng này ÿӅu ÿѭӧc hѭӣng hӑc bәng, nghƭa là ÿѭӧc nhà
trѭӡng nuôi ăn, ngӫ và phát quҫn áo, giày nón, khӓi trҧ tiӅn chi hӃt.
c)
/ҫn lѭӧt mӣ trѭӡng sѫÿҷng Pháp ViӋt tҥi châu thành các hҥt ÿӇ cung cҩp cho
t
ѭӡng Trung hӑc Mӻ Tho.
Nhà trѭӡng Pháp thì sӕt sҳn xây nӅn giáo dөc mӟi, nhѭng nhѫn dân Nam ViӋt coi bӝ
Kүng hӡ1, chѭa quyӃt yӇm cӵu nghinh tân. Vì dân trí còn lѫ lӱng nhѭ vұy, nên nhӳng trѭӡng
tân hӑc mӣ ra không ÿѭӧc dân chúng hoan nghinh cho lҳm, thành thӱ nhà nѭӟc tӕn công tӕn
Fӫa rҩt nhiӅu, mà mӛi năm trѭӡng sѭ phҥm chӍÿào tҥo chӯng 30 giáo viên, còn trѭӡng Trung
Kӑc Chasseloup-Laubat ÿào tҥo lӕi 50 thông ngôn, ký lөc.
Không phҧi ngѭӡi ViӋt Nam không ham hӑc nên trѭӡng tân hӑc lұp ra không ÿѭӧc
thҥnh phát. Không phҧi vұy. Ngѭӡi ViӋt ham hӑc lҳm chӟ. Hӑ hүng hӡ vӟi tân hӑc nhѭng hӑ
Yүn hăng hái vӟi nho hӑc luôn luôn. Ҩy là hӑ thӓa thích món ăn tinh thҫn cNJ cӫa hӑ xѭa nay,
Kӑ say mӃn, hӑ quí trӑng, hӑ không ÿành bӓ mà dùng món ăn tinh thҫn khác, chѭa chҳc cái
khác ÿó mà ngon ngӑt béo bùi hѫn cái cӫa hӑÿã có sҹn.
ĈӇ nói riêng tình hình giáo dөc trong hҥt Gò công hӗi cuӕi thӃ kӹ 19, thì ÿӫ biӃt lúc ҩy
trong mҩy hҥt khác cNJng vұy.
Trong khoҧng ÿó, ngѭӡi ta nhұn thҩy tҥi châu thành Gò công nhà nѭӟc có mӝt trѭӡng
Vѫÿҷng hӑc, gӗm năm lӟp, có mӝt quan Ĉӕc hӑc, ngѭӡi Pháp vӟi năm giáo viên ngѭӡi ViӋt.
7ӯ lӟp nhӭt ÿӃn lӟp tѭ thì dҥy Pháp văn nhiӅu hѫn ViӋt văn, còn lӟp năm là lӟp chót thì giao
cho mӝt thҫy nho biӃt chӳ quӕc ngӳ dҥy trҿÿӗng ҩu hӑc vҫn xuôi, vҫn ngѭӧc; rӗi tұp ÿӑc, tұp
viӃt quӕc văn.
+ӑc trò cҧ thҧy chӯng mӝt trăm rѭӥi, lӟp chót ÿѭӧc lӕi 50 trò, còn mҩy lӟp trên chӯng
vài ba chөc, tӟi lӟp nhӭt chӍ còn tӯ 10 ÿӃn 15 là nhiӅu. Lҥi hӑc trò toàn là con trai chӟ không
có con gái, cha mҽӣ tҥi chӧ, hoһc trong mҩy xóm làng xung quanh, cách chӧ lӕi vài ba ngàn
thѭӟc.
Muӕn lҩy lӟp trên có thêm hӑc trò ÿông, lҥi cNJng muӕn Pháp ngӳÿѭӧc thông dөng
trong mҩy làng xa, Tham BiӋn mӟi mӣ tҥi bӕn chӧ trong bӕn tәng mӛi chӧ mӝt trѭӡng dҥy
Pháp văn gӑi là trѭӡng tәng gӗm hai lӟp: lӟp nhӓ chuyên dҥy cho biӃt ÿӑc, biӃt viӃt chӳ quӕc
ngӳ, rӗi lên lӟp lӟn bҳt ÿҫu dҥy Pháp văn. Trong lúc nói ÿây trong hҥt có bӕn trѭӡng tәng ÿһt
Wҥi bӕn chӧ: Rҥch Giҧ (Ĉӗng Sѫn), Giӗng Ông Huê (Vƭnh Lӧi), Cӱa Khâu ( Tăng Hòa) và
chӧ Tәng Châu (Tân niên Tây).
0һc dҫu có huҩn lӏnh dҥy Hѭѫng giáo mҩy làng chung quanh chӧ ép buӝc mҩy ngѭӡi
có con phҧi cho ÿӃn mҩy trѭӡng tәng ÿó mà hӑc, lҥi mһc dҫu mӛi năm, trѭӟc khi khai trѭӡng,
có gom hӑc trò lӟp lӟn cӫa mҩy trѭӡng tәng vӅ châu thành mà thi chung; mҩy chөc trò giӓi
ÿѭӧc hѭӣng hӑc bәng mӛi tháng năm ÿӗng bҥc ÿӇӣăn cѫm quán tҥi châu thành tiӃp hӑc
thêm mҩy lӟp trên cӫa trѭӡng sѫÿҷng hӑc.
ThӃ mà trong bӕn trѭӡng tәng sӕ hӑc trò cNJng không ÿѭӧc ÿông; ӣ chӧ lӟn nhѭ chӧ
Giӗng Ông Huê thì ÿѭӧc 40 ÿӃn 50, còn ӣ mҩy chӧ nhӓ thì vài ba chөc mà thôi,
Có mӝt ÿLӅu ÿáng ÿӇ ý là lúc ҩy ӣ châu thành cNJng nhѭӣ mҩy chӧ, ÿã có trѭӡng tәng
mà lҥi có trѭӡng tѭ dҥy chӳ nho; ӣ chӧ ngѭӡi ta thҩy có tӟi hai ba trѭӡng trai gái hӑc chung
NӇÿӃn bӕn năm chөc
Còn trong các làng chѭa kiӃm ÿѭӧc giáo viên dҥy chӳ quӕc ngӳ, thì hѭѫng chӭc rѭӟc
Pӝt thҫy nho ÿӇ dҥy trҿ em tҥi ÿình hӑc chӳ nho. Ӣ mҩy xóm ÿông, có trҿ em nhiӅu, thì ngѭӡi
có cѫm tiӅn, có nhà rӝng, cNJng nuôi mӝt thҫy nho ÿӇ dҥy con cháu. Ngѭӡi trong xóm thѭӡng
cho con tӵu lҥi ÿó mà hӑc chӳ nho, mӛi tháng ÿӅn ѫn cho thҫy hoһc mӝt hai quan tiӅn, hoһc
Pӝt quҧu gҥo, hoһc bánh trái hay tôm cá.
1 hͷng hͥ
+ҥng già cҧ nghe nhҳc tӟi khoҧng nҫy sӁ cҧm xúc mà nhӟ bӝ tӏch tèm lem dѫ dáy cӫa
ÿám trҿ em mӛi ngày băng ÿӗng lӝi rҥch, trҧi nҳng ÿҫm mѭa ÿi ÿӃn mҩy trѭӡng làng và
trѭӡng xóm mà hӑc chӳ nho hӗi ÿӡi ÿó. Sӟm mѫi ăn cѫm rӗi mӟi ÿi hӑc ÿӃn gҫn nӱa buәi
chiӅu mӟi trӣ vӅ nhà. Mӛi trò ÿem theo mӝt cái ӕng tre, có dây buӝc hai ÿҫu ÿӇ mang vào vai,
ÿһng ÿӵng sách vӣ, viӃt mӵc dҫu mҳc nѭa hay lӝi sông cNJng khӓi ѭӟt.
0ҩy trò nhӓ mӟi tұp viӃt, không có tiӅn mà mua giҩy mӵc xӕi xҧ nhѭ bây giӡ, thì có
Vҳm sҹn ÿӇ tҥi trѭӡng, mӝt tҩm ván, mӝt cái ghè ÿӵng nѭӟc, vài cây cӑÿӁo bҵng tre vӟi ít cөc
ÿҩt sét nhӗi nҳn rӗi phѫi khô. HӉ tұp viӃt thì chҩm ÿҫu cөc ÿҩt sét vào ghè nѭӟc mà thoa trên
Wҩm ván rӗi cҫm cây cӑ mà viӃt. HӉ viӃt rӗi chӳÿó thì lҩy cөc ÿҩt mà chà lên ÿһng bôi bӓ mà
viӃt chӳ khác. Vӟi cách tұp viӃt tiӋn tһn nhѭ vұy nên trҿ em mӟi hӑc thì tay chѭn, quҫn áo bӏ
ùn lҩm lem, dѫ dáy hӃt sӭc.
Phҧi con nhà giàu, lҥi phҧi biӃt viӃt rӗi, ÿѭӧc lên hҥng tѭ hҥng năm và hҥng sáu, nghƭa
là mӛi trѭѫng giҩy bҥch viӃt ÿѭӧc bӕn, năm hoһc sáu hàng rӗi, thì mӟi bӓ cӑ, bӓ ván mà cҫm
viӃt ÿһng viӃt trên giҩy.
Mà thҫy giáo chҩm vӣ và chҩm sách cho hӑc trò, cNJng không có mӵc ÿӓ nhѭ bây giӡ.
Ngѭӡi ta kiӃm ÿá ong trҧi trên lӝ, lӵa cөc nào màu ÿӓ nhiӅu thì lѭӧm ÿem vӅ, rӗi lҩy dƭa ÿә
chút nѭӟc mà mài thành son ÿӇ thҫy giáo chҩm vӣ và khuyên mҩy chӳ viӃt tӕt.
HiӋn giӡÿòm thҩy trҿ em ÿi hӑc quҫn áo ÿҽp ÿӁ, giày nón vҿn vang, tay ôm cһp da, túi
Yҳt viӃt máy, ngѭӡi ta nhӟ lҥi tình cҧnh cӫa lӑc trò hӗi 60 năm vӅ trѭӟc, ngѭӡi ta chҷng khӓi
thѭѫng tâm, tӝi nghiӋp cho trҿ xѭa cӵc khә cam go, nhѭng cNJng rán là hӑc, hӑc ÿһng biӃt
nghƭa, biӃt nhân, biӃt thҧo, biӃt thuұn, biӃt quҩy, biӃt phҧi, biӃt cao, biӃt thҩp.
Xây nӅn tân hӑc, ngѭӡi ta khuyên dө, vӯa ép buӝc, mà ngѭӡi ViӋt cӭ dө dӵ và ÿeo
ÿXәi theo nho hӑc nó sӁÿѭa mình ÿӃn chӛ nào, còn tân hӑc thì mӏt mù không hiӇu nó sӁ dҳt
mình ÿi ÿâu, sӧ e nó sӁ phân rӁ mình vӟi tә tiên nó sӁ làm cho mình quên cҧѫn nhà nӧ nѭӟc.
6ӵ dө dӵÿó không phҧi vô lý.
Ai hiӇu biӃt tâm hӗn cӫa ngѭӡi hӗi ÿӡi ÿó thì không dám chê lù mù.
Mà dҫu tiӅn nhѫn lù mù ÿi nӳa, ngѭӡi ta cNJng có tâm, có chí, có nghƭa, có tình, lҥi tâm
chí, nghƭa tình cӫa ngѭӡi ta bӅn vӳng khѭ khѭ chӟ không phҧi thӭ tâm chí xây chiӅu theo
luӗng gió, hay là thӭ nghƭa tình phát sanh vì mӕi lӧi.
Vì vұy nên lúc tân cӵu giao thӡi ÿó cNJng gây trong dân gian lҳm chuyӋn thҳc mҳc, có
chuyӋn thұt thà nghƭ lҥi bҳt tӭc cѭӡi, mà cNJng có chuyӋn éo le nhӟ tӟi ӭa nѭӟc mҳt. Hӗi ÿó
FNJng có nhiӅu cuӝc bèo mây tan hiӋp, hiӋp tan làm cho con ngѭӡi khi ÿau ÿӟn, khi vui cѭӡi,
nhѭng có cuӝc tình duyên nҫy nó trҳc trӣ dӏ kǤ, nӃu nhҳc lҥi nghe chѫi dҫu không ÿӃn nӛi tӭc
Fѭӡi hay là muӕn khóc, thì có lӁ cNJng giúp cho ngѭӡi ÿӡi nay biӃt ÿѭӧc tâm hӗn cӫa ngѭӡi
thuӝc thӃ hӋ trѭӟc, thӃ hӋ vӯa mӟi qua trong năm sáu mѭѫi năm nay.