Ngѭӡi Thҩt Chí1
XÃ HӜI TIӆU THUYӂT
+ӗ BiӇu Chánh
I
Trӡi gҫn tӕi Trinh mһc mӝt bӝ ka-ki vàng, quҫn may cөt ӕng, áo sѫ-mi xanh, ÿҫu ÿӝi
NӃt2 nӍÿen, chѭn vҩn ghӃt3 vҧi xám, ӣ trong nhà bѭӟc ra tӟi cӱa, rӗi day lҥi nói vӟi Phөng ÿi
theo sau: „Ӣÿӡi chҷng nên thӕi chí. Làm trai mình phҧi có can-ÿҧm, phҧi có nghӏ-lӵc cho
ÿҫy-ÿӫ mà xông-lѭӟt phong-trào nguy-khәn, chӟ sao lҥi cӭ thӣ-than rҫu-rƭ hoài nhѭÿàn-bà
Yұy, Mӓa biӇu toa ÿӯng thèm buӗn viӋc gì nӳa hӃt. Toa cӭÿi chѫi cho thong-thҧ trí, ÿһng
phҩn-chҩn
mà tranh-cҥnh vӟi thiên-hҥ. Thôi toa ӣ nhà, ÿӇ mӓa vӅ rӗi chúng ta sӁ nói chuyӋn
tiӃp“.
Trinh bҳt tay tӯ-giã Phөng rӗi bѭӟc ra ÿҥi-lӝ Galliéni4, thӫng-thҷng ÿi ra hѭӟng chӧ
%Ӄn-thành.
Ngoài ÿѭӡng ÿèn khí bӵt cháy lên, nam-thanh nӳ-tú qua lҥi dұp-dӅu, xe kéo xe hѫi nӕi
nhau tӕp chҥy ra, tӕp chҥy vô coi không dӭt.
Phөng ngó mông mӝt hӗi rӗi xây lѭng trӣ vô nhà. Chàng vһn ÿèn phía trѭӟc sáng lòa rӗi
Oҥi bàn viӃt mà ngӗi, chӕng tay trái mà ÿӥ cái trán, ÿҫu nghiêng mӝt bên, mҳt ngó sӳng vô
vách tѭӡng coi bӝ bàng-hoàng tѭ-lӵ lung lҳm.
Trong căn nhà cӫa Phөng ӣ, bàn ghӃ dӑn sѫ-sàì, chӟ không hӵc-hӥ nhѭ các căn khác
trong dãy phӕÿó. Phía trѭӟc có mӝt bӝ ván gӛ nhӓ, vӟi mӝt cái ghӃ bӕÿӇ nҵm chѫi, Chính
giӳa có mӝt cái bàn vuông vӟi mӝt cái ghӃÿӇ tiӃp khách, mӝt bên có mӝt cái bàn viӃt chӭa
sách ÿҫy chӗng, sách Tây sách quӕc-âm xӕc lӝn-xӝn, không có thӭ-tӵ. Còn phía trong thì chӍ
có mӝt cái giѭӡng ÿӇ ngӫ, vӟi hai cái rѭѫng lӟn ÿӇ áo quҫn mà thôi; bàn rӱa mһt thì ÿӇ dѭӟi
nhà bӃp, mà chҷng có nӗi ѫ, chén bát chi hӃt.
Trong nhà vҳng hoe, khác vӟi cҧnh rҫn-rӝ ngoài ÿѭӡng. Phөng cӭ ngӗi im-lìm cho ÿӃn
chӯng cái ÿӗng-hӗ nhӓӣ trên bàn viӃt chӍ 7 giӡ, chàng mӟi ÿӭng dұy, tҳt ÿèn bѭӟc ra ngoài
khóa cӱa lҥi, rӗi cҫm chìa khóa ÿi lҥi nhà ông Phán Thành, ӣ cách ÿó năm căn mà ăn cѫm tӕi.
Ông Phán Thành hӗi trѭӟc giúp viӋc tҥi sӣ Thѭѫng chánh kӇÿӃn 33 năm, ông mӟi ÿѭӧc
Kѭӣng hѭu-trí hӗi năm ngoái. Vӧ chӗng ông không có con nhѭng mà ông có mӝt ngѭӡi con
nuôi tên Tӗn, ÿѭѫng làm viӋc trong mӝt hãng buôn tҥi Sai-gòn. Vì vӧ chӗng không có vѭӡn
uӝng ӣ xӭ nào hӃt,
nên ÿѭӧc hѭu trí rӗi ông cNJng ӣ luôn tҥi Sài-gòn vӟi con nuôi ÿһng hӫ-hӍ
cho vui. Bà Phán tuy ÿã trên 50 tuәi rӗi, song bà còn mҥnh khӓe bӣi vұy mҩy thҫy chѭa vӧ ai
muӕn ăn cѫm tháng thì bà sҹn lòng nҩu giùm.
Phөng ӣÿұu tҥi nhà Trinh ÿһng kiӃm viӋc mà làm; vì Trinh làm kiӇm soát cho sӣ hӓa-
xa, phҧi ÿi theo xe lӱa ÿѭӡng Sài-gòn Nha trang, không thӇăn cѫm nhà ÿѭӧc, bӣi vұy ÿã gҫn
a tháng nay Phөng phҧi ăn cѫm tháng tҥi nhà ông Phán Thành.
1 phóng tác tͳ Prestouplénié i nakazanié (1866) cͯa văn hào Nga Fédor Mikhaïlovitch Dostoievski
2 (ti͇ng Pháp: Caskette) = nón l˱ͩi trai, nón có rìa che n̷ng
3 (ti͇ng Pháp: guêtre) dây da ho̿c v̫i ÿan chéo dùng b͕c ͙ng chân (b̷p chu͙i) tͳÿ̯u g͙i ÿ͇n ͙ng giày, tͳ ngͷ
này ÿã ÿ˱ͫc vi͏t hóa.
4 Nay là ÿ̩i l͡ Tr̯n H˱ng Ĉ̩o
Phөng bѭӟc vô ÿã thҩy Tӗn là con nuôi cӫa ông Phán vӟi thҫy Giao, là ngѭӡi ăn cѫm
tháng, ngӗi sҹn mà chӡÿó rӗi, bӣi vұy vӧ chӗng ông Phán liӅn mӡi luôn lҥi bàn ăn.
Ông Phán hӓi Phөng:
-
%ӳa nay tôi thҩy có ông Trinh ӣ nhà phҧi hôn?
-
Thѭa, phҧi. Hôm qua tӟi bӳa nhҵm phiên ҧnh nghӍ, ҧnh mӟi ÿi làm hӗi tӕi ÿây.
-
Ông làm kiӇm-soát sӣ hӓa-xa, ăn lѭѫng thì lӟn mà coi thӃ cӵc khә tӕn hao lung lҳm.
Ĉi xe hoài, ngӫ không ÿѭӧc, Có lӁ lâu ngày mӋt chӟ. Ĉã vұy mà ăn uӕng không
chӯng, khi ăn Sài-gòn, khi ăn Nha-trang, tӵ nhiên phҧi tӕn tiӅn nhiӅu.
-
Còn trҿ tuәi, dҫu làm viӋc cӵc khә chút ÿӍnh có hҥi gì. Cӵc mà ÿѭӧc lѭѫng lӟn thì
FNJng cҫu mà chӏu cӵc. Phұn cháu ÿây, cháu muӕn cӵc hӃt sӭc mà cӵc không ÿѭӧc,
cháu mӟi ÿáng buӗn chӟ.
-
&ұu bӅn chí mà kiӃm viӋc làm, tӵ nhiên cNJng sӁ có chӟ.
-
Cháu kiӃm hӃt sӭc mà chѭa ÿѭӧc chӛ nào hӃt.
-
Ĉӡi nҫy thiӋt khә. Câu có ÿi hӑc bên Tây mà kiӃm viӋc làm không ÿѭӧc, thӃ thì mҩy
Fұu nhӓ hӑc bên này làm sao có chӛ mà làm.
-
Cháu không kén chӑn chi hӃt, dҫu làm ăn lѭѫng bӕn năm chөc mӝt tháng cháu cNJng
làm nӳa, miӉn có cѫm ăn thì thôi; ngһt gҫn hai tháng nay, cháu kiӃm không ÿѭӧc
Pӝt chӛ nào hӃt, nên không biӃt làm sao. Cháu muӕn trӣ vӅ Cҫn-thѫÿһng mѭӟn
uӝng mà làm, mà anh Trinh cӭ theo cҧn hoài, biӇu ӣ trên nҫy rӗi thӫng thҷng sӁ có
công viӋc làm, thӫng thҷng ÿӃn chӯng nào không biӃt!
-
7ӯ nhӓ chí lӟn cháu ÿi hӑc thì phҧi ӣ tҥi tӍnh thành mà làm viӋc, chӟ không thҥo
cách làm ruӝng, nӃu trӣ vӅ vѭӡn cұu làm ruӝng sao ÿѭӧc.
-
NghӅ nào cNJng vұy, thӫng thҷng mình tұp, lҫn lҫn rӗi sӁ quen, có khó gì.
Thҫy Giao có tánh ít nói chuyӋn, nên nãy giӡ thҫy cӭ ngӗi ăn, không nói mӝt tiӃng nào
KӃt. Bây giӡ thҫy mӟi xen vô mà nói: „Ngѭӡi ta hay nói: Hoàng thiên hӳu nhãn. Theo tôi thì
ông Trӡi không có con mҳt. NӃu әng có con mҳt, sao M. Phөng ÿây muӕn làm ăn hӃt sӭc, dҫu
Fӵc khә không nӋ, mà әng lҥi không cho có sӣ làm ăn. Còn có nhiӅu nhѭӡi khác hӑ biӃng
nhác, làm viӋc chi hӑ cNJng làm cho có chӯng, không biӃt lo-lҳng, mà sao hӑ lҥi có công viӋc
làm luôn luôn. Nghƭ thӱ coi có phҧi ông trӡi không có con mҳt hay không?“.
Bà Phán cѭӡi và nói: „Mӛi ngѭӡi ÿӅu có mҥng sӕ riêng. Cӵc hay sѭӟng ÿӅu tҥi mҥng
Fӫa mình, chӟ nào có phҧi tҥi ông trӡi mà thҫy trách ông. Ông trӡi công-bình lҳm.“
Ông Phán chұn mà hӓi bà:
-
Bà có nói chuyӋn vӟi ông trӡi hӗi nào hay sao mà bà biӃt әng công-bình?
-
Ông hӓi kǤ cөc quá! Ông dám nghi ông trӡi không công-bình hay sao?
-
Tôi nghi lҳm.
-
Già rӗi, ÿӯng có nói nhѭ vұy không nên. NӃu trӡi không công-bình, mà sao ngѭӡi
làm lành lҥi ÿѭӧc phѭӟc, còn kҿ làm dӳ, lҥi bӏ tӝi.
-
Ai nói vӟi bà làm lành thì ÿѭӧc phѭӟc, còn làm dӳ thì bӏ tӝi? Thuӣ nay tôi thҩy
nhiӅu ngѭӡi làm lành mà có ÿѭӧc phѭӟc gì ÿâu, còn có nhiӅu kҿӣ ác hӃt sӭc mà hӑ
không có bӏ tӝi hӗi nào hӃt. Ĉӯng có chӍӣÿâu xa làm chi, kìa bà Lӧi ӣ căn phӕ bìa
kìa, bà cho vay bà cҳt cә thiên-hҥ ngҩt ngѭ hӃt, cho l ÿӗng bҥc mӛi ngày ăn 1 cҳc
Oӡi, cho 10 ÿӗng 1 tháng ăn 4 ÿӗng lӡi. Vì nghèo túng rӗi nên phҧi tӟi bà. Bà thӯa
Gӏp ngѭӡi ta cҫn dùng tiӅn, bà cҳt hӑng ngѭӡi ta nhѭ vұy ÿó, bà ӣ ác quá, mà bà làm
giàu, chӟ có bӏ tӝi gì ÿâu.
-
Thuӣ nay bà Lӧi cho vay nhѭ vұy, tҥi mình ÿӃn năn-nӍ mà vay thì mình chӏu. Bà có
ép buӝc ai phҧӍ vay cӫa bà ÿâu mà nói bà cҳt hҫu cҳt hӑng.
-
Phҧi. Bà không ép buӝc ai. Nhѭng mà bà là ngѭӡi cho vay, hӉ mình túng tiӅn xài thì
Wӟi bà, chӟ biӃt ÿi ÿâu mà hӓi. Bà thӯa cѫ hӝi khӕn ÿӕn cӫa mình mà buӝc mình phҧi
chӏu tiӅn lӡi nһng, ác là tҥi chӛÿó.
-
Cho vay ăn lӡi nһng, tôi tѭӣng chѭa ác lҳm. Lúc mình hөt tiӅn mua gҥo, hoһc uӕng
thuӕc bà giúp cho mình, ҩy là bà làm ѫn. Cái ѫn giúp ÿӥ lúc túng ngһt ÿó có lӁ cNJng
trӯ vӟi cái ác ăn lӡi nһng kia ÿѭӧc. Có ngѭӡi không giúp ÿӥ cho ai hӃt mà lҥi còn
Eѭѫi móc kiӃm chuyӋn ÿһng lҩy tiӅn lҩy bҥc cӫa ngѭӡi ta, mҩy ngѭӡi ÿó mӟi thiӋt là
ác.
-
Thӯa dӏp ngѭӡi ta nguy khӕn hay là kiӃm cӟ làm khó cho ngѭӡi ta ÿһng lҩy tiӅn, ÿӅu
có tӝi ác hӃt thҧy. Theo ý tôi, nhѭ ông Trӡi cӫa bà nóӍ hӗi nãy ÿó mà thiӋt công-
ình, thì ông quét cho sҥch nhӳng hҥng ngѭӡi ҩy, rӗi dân nghèo mӟi hӃt hoҥn-nҥn.
-
Nói nhѭ ông vұy, thì trên mһt ÿҩt nҫy còn ngѭӡi ta nӳa ӣÿâu!
-
Sao lҥi không còn? Còn ngѭӡi tӱ-tӃ biӃt nhѫn nghƭa, hӑӣ.
-
Ĉѭӧc bao nhiêu ngѭӡi nhѭ vұy!
-
Bao nhiêu cNJng ÿѭӧc, ÿông làm gì. Ĉông mà lӝn nhӳng hҥng ngѭӡi không biӃt
thѭѫng yêu ai hӃt, cӭ lo cҳt hӑng lұt lѭng ngѭӡi ta, thì càng khӕn-nҥn, chӟ ích lӧi gì,
Thà là có ít, mà toàn là ngѭӡi tӱ-tӃ, thì mһt ÿҩt nҫy trӣ ra thiên ÿàng, không khoái
Oҥc hay sao?
-
Nhӳng kҿ hung dӳ, trӝm cѭӟp chém giӃt ngѭӡi ta, nӃu ông muӕn trӡi hҥi hӑ chӃt hӃt
ÿi, thì cNJng cho là phҧi ÿѭӧc; chӟ mҩy ngѭӡi cho vay ăn lӡi nһng vӟi mҩy ngѭӡi
kiӃm chuyӋn ÿһng lҩy tiӅn cӫa ngѭӡi ta, mà ông cNJng muӕn cho hӑ chӃt nӳa, thì ông
Jҳt quá!
-
.ҿ hung bҥo, trӝm cѭӟp hoһc chém giӃt ngѭӡi ta, thì toà chiӃu luұt mà bӓ tù hoһc
ÿày hӑ. Hӑ khuҩy rӕi xã-hӝi, thì sҹn có luұt buӝc hӑ phҧi ÿӅn tӝi. Ҩy vұy hҥng ngѭӡi
ÿó ít hiӇm cho bҵng hҥng ngѭӡi làm mһt quân-tӱ rӗi cҳt hӑng lұt lѭng ngѭӡi ta, mà
không có luұt, hoһc có luұt mà không có ÿӫ bҵng cӟ cho tòa trӯng-trӏ hӑ. Tôi cho hai
Kҥng ngѭӡi ÿó tӝi ác nhѭ nhau, thì tôi có nhѫn nhiӅu lҳm rӗi; nӃu lҩy tâm-lý mà xét
thì hҥng ngѭӡi sau phҧi chӏu hình phҥt nһng hѫn hҥng ngѭӡi trѭӟc kia mӟi ÿáng.
Bà Phán hӃt lӡi mà cãi nӳa.
Thҫy Giao hӓi ông Phán:
-
Ngѭӡi ta nói bà Lӧi nhiӅu tiӅn lҳm, phҧi nhѭ vұy hay không ông Phán?
-
Phҧi chӟ. Tôi ӣ dãy phӕ nҫy ÿã gҫn 20 năm nay, bҧ cNJng ӣÿó, tôi thҩy bҧ cho vay
luôn luôn. Bҧăn lӡi cҳt cә, 20 năm nay làm sao mà không nhiӅu tiӅn ÿѭӧc.
-
Theo ý ông thì bây giӡ trong nhà bҧ có chӯng bao nhiêu tiӅn?
-
TôӍ tѭӣng bҧ có hai ba ngàn ÿӗng là sӕ ít.
-
NhiӅu tiӅn quá! Bҧ không có con cháu chi hӃt, mà bҧ cҳt hӑng ngѭӡi ta rӗi ÿӇ tiӅn
cho ai ăn không biӃt.
-
Ngѭӡi tham tiӅn thì hӑ cӭ lo tính làm cho ra tiӅn nhiӅu mà thôi, hӑ có nghƭ tӟi sӵ
dùng tiӅn ҩy bao giӡÿâu. Làm ra rӗi ÿӇÿó, không dùng vӅ chӛ nào hӃt, chӯng chӃt