NGԃN
Cԅ
GIÓ
ÐÙA
Ԋ BiӺu Chánh
*****
QuyӺn thԠ nhԠt
Ðau ¶Ԓn phӤn hèn
©m mӤu-thìn (1808) nhӨm Gia-Long thӜt niên, tӘi huyӾn Tân-Hòa, bây giԔ là
Ԁnh Gò-Công, trԔi hӘn luôn trong hai tháng, là tháng bӚy vԒi tháng tám, không nhӺu
–Ԑt giԄt mчa. Lúa sԒm gӞn trԌ, mà bԂ ruԐng khô nên không nԖ ¶òng ¶òng1, lúa mùa
ŸԢa mԒi cӜy, mà bԂ ¶Ӝt nӲ2 , nên cԐng teo lá úa.
Cái cáng ¶Ԋng, tԢ RӘch-Lá tԒi BӶn-LԐi, là vú sԦa cԞa nhхn dân trong huyӾn
Tân-Hòa, n©m nào cüng nhԔȱ¶ó mà nhà nhà ¶Ӹu ¶чԚc no cхm Ӝm áo, ¶Ӹu (ngӮc vì)
—©m nay cӚȱ¶Ԋng khô héo, làm cho dân cӚ huyӾn trông thӜy ¶Ӹu buԊn-bԨc thԖ than.
Әi GiԊng-Tre có nhà bà TrӞn-ThԂ bӞn cùn ¶ói rách, thuԖ nay trԔi cho trúng mùa
mà nhà bà cüng không ¶чԚc vui, huԈng chi n©m nay mӜt mùa, thiên hӘ nhԂn ¶ói, thì
nhà bà càng thӚm khԌ hхn nԦa.
Bà TrӞn-ThԂȱ¶ã 65 tuԌi rԊi, bà góa chԊng mà con trai lԒn cԞa bà là Lê-v©n Ðây
Œüng bӜt hӘnh, khuӜt n©m trчԒc, ¶Ӻ lӘi cho bà mԐt nàng dâu là ThԂ-HuyӸn, vԒi bӚy
¶Ԡa cháu nԐi, ¶Ԡa nhԆ hхn hӶt thì còn bú, ¶Ԡa lԒn hхn hӶt thì chчa quá 12 tuԌi. Bà
già yӶu, tԢȱ¶Ӟu n©m chí cuԈi n©m thчԔng òi Ԅp hoài, còn ThԂ-HuyӸn thì bԂ sӦp con
thхȱ¶Ԡa dӦt ¶Ԡa bԊng nên có ¶i làm thì ¶i hái rau bӦt Ԉc mԐt giây mԐt lát mà thôi,
chԒ không ¶i làm mчԒn làm thuê tԈi ngày cho ¶чԚc.
Tuy vӤy mà bà TrӞn-ThԂ nhԔ có thӨng con nhԆ, tên là Lê-v©n-Ðó, tuԌi vԢa mԒi
hai mчхi, vóc-vӘt cao lԒn, sԠc lԨc mӘnh-mӴ hхn ngчԔi, tánh nó chхn-chӜt thiӾt-thà,
trí nó chӤm-lԜc u-ám song nó hӶt lòng lo làm mà nuôi mӰ già, nuôi chԂ dâu, nuôi
cháu dӘi.
Khi Lê-v©n-Ðó mԒi ¶чԚc 12 tuԌi, thì cha mӰȱ¶em cho Ԗȱ¶Ԛ ch©n trâu cho nhà
giàu. HӼ trԔi gӞn sáng thì Lê-v©n-Ðó ¶žԌi trâu ra ¶Ԋng, rԊi khi thì nӨm dчԒi tàng cây
•Ԓn, lúc thì ngԊi trên lчng trâu cò3, dӞm mчa dan nӦng tԈi ngày, bԦa nào cüng nhч
‹Ԧa nӜy, trԔi chӘng-vӘng tԈi rԊi mԒi vӸ nhà chԞȱ¶чԚc. Có lӴ Lê-v©n-Ðó nhԔȱԖ ngoài
¶Ԋng luôn luôn hӜp thԄ thanh khí nên sԠc lԨc mӘnh-mӴ khác thчԔng, nhiӸu khi trâu
chӘy, nó nӦm ¶uôi mà kéo, trâu phӚi ¶Ԡng lӘi, chԒ không chӘy nԌi. Mà có lӴ cüng tӘi
Lê-v©n-Ðó Ԗ ngoài ¶Ԋng luôn luôn, gӞn-güi vԒi trâu bò, bӘn bè cùng cây cԆ, nên trí
tuӾ không phát ¶чԚc, không biӶt lӼ nghËa, mà cüng không thông-thӶ sԨ chi hӶt.
Lê-v©n-Ðó Ԗȱ¶Ԛ gӞn 8 n©m, ¶Ӷn n©m ngoái anh cӚ là Lê-v©n-Ðây chӶt rԊi, mӰ
–Ԓi ¶em vӸȱ¶Ӻ giúp ¶Ԙ trong nhà và cho làm mчԒn làm thuê mà nuôi sӦp cháu.
Ԋi ¶Ӟu mùa mчa, ThԂ-HuyӸn xԒi ¶Ӝt trԊng khoai, vun giԊng4 tԀa bӦp chung
quanh nhà, còn Lê-v©n-Ðó thì ¶i cày mчԒn lӜy tiӸn ¶Ԍi gӘo ¶em vӸ nuôi mӰ và nuôi
1 bông lúa sӦp nԖ
2 —Ԡt vì khô
3 trâu trӦng
4 vun vԊng: ¶Ӝp cao lên
œӦp cháu. HӶt cày rԊi tԒi cӜy, thì Lê-v©n-Ðó lӘi ¶i nhԌ mӘȱ¶Ӧp bԔ, làm cԨc nhԄc tԈi
ngày, tuy tiӸn công không ¶чԚc bao nhiêu, song mӰ vԒi chԂ dâu tiӾn tӮn, ngчԔi xúc
tôm bӦt cá, ngчԔi ¶ào cԞ hái rau, khi ít thì ¶Ӻȱ©n, khi nhiӸu thì ¶em bán, nên trong
nhà dӞu không dчȱ©n dчȱ¶Ӻ, chԒ cüng không ¶Ӷn nԎi hԜt thiӶu bԦa nào.
0Ӷn tháng chín tháng mчԔi, ngoài ¶Ԋng chӪng còn công viӾc gì làm nԦa, mà
trԔi hӘn thӜt mùa, lúa cao gӘo kém, các nông-gia ¶Ӹu ngԊi khoanh tay nhau nháu5,
nên cüng không ai mчԒn làm viӾc gì trong nhà.
Trong huyӾn Tân-Hoà lúa cüȱ¶ã ©n hӶt rԊi, còn lúa mԒi thì không có mà ©n tiӶp.
Các nhà nghèo thӚy ¶Ӹu khԈn-¶Ԉn nên có nhiӸu ngчԔi phӚi bԆ nhà dӦt vԚ con qua
¡Ԡ khác mà kiӶm ©n.
Lê-v©n-Ðó ngày nào cüng vӤy, hӼ sԒm mai thԠc dӤy thì di tԢ xóm nӞy qua xóm
—Ԅ, kiӶm chԎ làm mчԒn ¶Ӯng lӜy gӘo ¶em vӸ cho mӰ vԒi sӦp cháu ©n, mà ¶i n©m ba
ngày mԒi có ngчԔi ta чԒn làm mԐt ngày, lӘi ngày nào làm ¶чԚc thì hԄ huԔn công (trӚ
công) bӨng mԐt vùa gӘo (–Ԑt nԤa sԄ dԢa dùng ¶ong gӘo), không ¶Ԟ nӜu cháo cho gia
quyӶn húp mԎi ngчԔi mԐt chén, có ¶âu tԒi nӜu cхm chia nhau ©n cho no ¶чԚc.
Lúc ban ¶Ӟu trong nhà còn khoai còn bӦp, hӼ bԦa nào Lê-v©n-Ðó kiӶm gӘo
không ¶чԚc thì ThԂ-HuyӸn nӜu khoai hoӮc bӦp, rԊi chia cho sӦp con mԎi ¶Ԡa con
–Ԑt cԞ khai, hoӮc ¶ôi ba muԎng bӦp mà ©n ¶Ԙ, sӦp nhԆȱ©n không no, ¶Ӷn tԈi Lê-v©n-
Ðó ¶i làm vӸ, chԂ dâu lӜy tԐ bӦp nӜu ¶Ӻ dành mà ¶чa cho Lê-v©n-Ðó ©n, thì sӦp nhԆ
u lӘi ¶Ԡng ngó lom lom, ¶Ԡa xin cho mԐt vài hԐt. ThԂ-HuyӸn rӞy con, biӺu ¶Ӻ cho
chú ©n no, ¶Ӯng ngày sau có sԠc ¶i làm mà kiӶm gӘo. SӦp nhԆ sԚ mӰ nên dang ra,
song bԜng ¶ói quá, nên mӮt buԊn xo. Lê-v©n-Ðó thӜy vӤy thчхng xót, không ¶ành
ngԊi ©n mԐt mình, day qua bên nӞy ¶út cho ¶Ԡa nӞy mԐt muԎng, trԖ qua bên kia ¶út
cho ¶Ԡa khác mԐt muԎng nԦa, ¶út gӞn hӶt tԐ, té ra cüng không còn ¶Ԟ cho nó ©n no
¶чԚc.
Cách chӪng bao lâu, khoai bӦp trong nhà ©n ¶ã sӘch hӶt. BԦa nào không ai
–чԒn Lê-v©n-Ðó làm, thì cӚ nhà ¶Ӹu phӚi luԐc rau luԐc cԆ mà ©n ¶Ԙ, chԒ không có
cháo mà ©n. SӦp nhԆ nhԂn ¶ói mӮt mày vàng Ӳo; còn TrӞn-ThԂȱ¶ã già yӶu rԊi, mà trót
–Ӝy tháng nay bà lӘi chԂu cх hàn nԦa, nên bà nhuԈm bԂnh nӨm thiêm thiӶp không
Ӥy nԌi.
Ԑt bԦa nԄ Lê-v©n-Ðó ¶i tԒi mԐt ngày mà không có ai mчԒn làm viӾc chi hӶt.
Lúc trԔi chӘng-vӘng tԈi, nó trԖ vӸ nhà, hai chхn mԆi rԜng, bԜng ¶ói xӶp ve, lԎ tai
lùng-bùng, cӮp mӦt cháng-váng. ChԢng gӞn tԒi nhà, nó dԢng chчn lӘi, gԜc ¶Ӟu ngó
xuԈng ¶Ӝt mԐt hԊi, rԊi chӤm rãi bчԒc tԢ bчԒc, dчԔng nhч nhút nhát không muԈn trԖ
ŸӸ nhà.
Nó bчԒc vô tԒi ¶ám ‹Ԉ6 trԊng trчԒc cԤa, thì thӜy trong nhà không có ¶èn ¶žԈc
chi hӶt, mà may nhԔ có bóng tr©ng dԄi, nên tuy không ¶èn nhчng sáng lԔ mԔ. Nó lén
¶i vòng qua phía tay mӮt, rԊi vӘch vách lá mà dòm vô nhà.
ThԂ-HuyӸn ¶чхng bԊng ¶Ԡa con út mà cho bú. BԆ ba ¶Ԡa nhԆ chӘy chung
quanh, mԐt ¶Ԡa nӨm trên võng, mԐt ¶Ԡa vԂn vai ThԂ-HuyӸn, còn mԐt ¶Ԡa ngԊi bên
5 nh©n nhó, cau có, quӘo
6 miӸn BӦc gԄi là ¶ay, loӘi cây cao ¶Ԑ 2 thчԒc, thân có ¶чԔng kíng bӨng ngón tay, võ có sԒ dӴo dai, dùng ¶Ӻ dӾt
ŸӚi thô: bao bԈ, giày bԈ, vӚi bԈȱdz
ŒԤa, khóc và nói rӨng: ǮÐói bԜng quá, lӜy gì ©n bây giԔ má?ȃ ThԂ-HuyӸn ¶áp rӨng
ǮNín ¶i, ¶Ԣng có khóc con, ¶Ԛi chút nԦa chú con vӸȱ¶em gӘo vӸ, mӰ nӜu cхm cho con
©n.ȃ
Ba ¶Ԡa lԒn nӨm co trên ván phía bên này, lӮng thinh nhч ngԞ, chԢng nghe ThԂ-
HuyӸn nói nhч vӤy mԐt ¶Ԡa ngóc ¶Ӟu hԆi rӨng: ǮChԢng nào chú con vӸ, má?ȃ ThԂ-
HuyӸn ¶áp rӨng: ȃԐt chút nԦa chú con vӸȃ. ÐԠa lԒn hхn hӶt lӘi khóc mà nói rӨng:
ǮHôm qua chú vӸ không có ¶em gӘo vӸ, sԚ bԦa nay cüng không có nԦa.ȃ
Tên Ðó ¶Ԡng ngoài nghe nhч vӤy rԊi lӘi thӜy ThԂ-HuyӸn lӜy vӘt áo lau nчԒc
–Ӧt. Nó ¶i vòng vô phía trong, khi ¶i ngang chԎ chõng mӰ nó nӨm, thì nó lӘi nghe bà
TrӞn-Thi rên hù-hù.
Lê-v©n-Ðó thӜy tình cӚnh thê-thӚm dчԔng Ӝy, thì teo gan héo ruԐt, nên lӦc ¶Ӟu
thԖ dài, rԊi lӤt ¶Ӥt bчԒc riӶt ra ¶чԔng, dчԔng nhч nó không muԈn thӜy tình cӚnh Ӝy
—Ԧa. Ra tԒi ¶чԔng rԊi nó lӞm-lüi ¶i tԒi hoài. NӶu lúc Ӝy ai cӦc cԒ hԆi nó ¶i ¶âu, thì
chӦc nó không biӶt ¶i ¶âu mà nói.
May nó ¶i mà không gӮp ai hӶt. LԈi nԤa canh mԐt, nó tԒi mԐt xóm ¶ông, không
iӶt là xóm nào. MӜy nhà trong xóm ¶Ӹu ngԞ hӶt, duy Ԗ giԦa xóm có mԐt cái nhà lԒn,
tre trԊng bao chung quanh, trong nhà ¶èn ¶Ԉt sáng lòa, khách khԠa ¶ông dӞy-dӞy,
©n uԈng vui cчԔi inh-Ԇi.
Lê-v©n-Ðó thӜy nhà giàu cхm ©n không hӶt lӘi mԔi khách mà ¶ãi thâm tԒi ban
¶êm, rԊi nhԒ tԒi nhà mình nghèo khԌ, ¶èn không dӞu nên tԈi mò, mӰȱ¶au không
thuԈc nӨm chԔ ngày chӶt, sӦp cháu ¶ói bԜng rên khóc van-vӞy7, thì tԠc-tԞi trong lòng,
quyӶt bчԒc vô mà ŒӤy (–чԚn) chԞ nhà giàu nӞy mԐt vài giӘ lúa ¶en vӸ cho gia quyӶn
©n, ¶Ԛi n©m tԒi thuӤn mùa rԊi làm mà trӚ lӘi.
Nhà nӞy là nhà ông Bá-hԐ Cao Ԗ GiԊng-Nâu. BԦa Ӝy là bԦa ông nhóm hԄȱ¶Ӯng
ŒчԒi vԚ cho con, nên mԒi dԄn cԎ bàn mà ¶ãi thân bӨng quyӶn thích.
Lê-v©n-Ðó Ԗ ngoài x©m x©m ¶i vô, ¶Ԡng ngay cԤa cái mà ngó. Khách trong nhà
–Ӧc ©n thԂt uԈng rчԚu, mӦc nói nói cчԔi cчԔi, không ai ¶Ӻ ý tԒi ngoài sân, nên không
ai thӜy nó. Cách mԐt hԊi lâu, ông Bá-hԐ dòm ra, thӜy có ngчԔi lӘ mӮt ¶Ԡng trчԒc cԤa,
èn sai gia-dԂch ra hԆi coi ¶i ¶âu. Lê-v©n-Ðó thuԖ nay không tԢng nói chuyӾn vԒi ai,
mà cüng không hiӺu lӼ phép chi hӶt, nên nghe ngчԔi ta hԆi ¶i ¶âu, không lӜy lԔi dԂu
ngԄt thê thӚm mà ¶Ԑng lòng nhхn tԢ cԞa ngчԔi, lӘi nói xӪn-xԒn rӨng: ǮNhà tôi nghèo
quá, tôi ¶i làm mчԒn mà không ai chԂu mчԒn tôi làm. Bây giԔ nào là mӰ, nào là chԂ,
nào là sӦp cháu nhԆ cԞa tôi chӶt ¶ói hӶt thӚy, tôi ¶i ¶Ӷn ¶ây, thӜy nhà nӞy giàu có
nên tôi ghé lӘi mчԚn mԐt ít giӘ lúa vӸȱ©n ¶Ԙȃ.
Ӧp gia-dԂch nghe rԊi trԖ vô nhà nói làm sao vԒi ông Bá-hԐ không biӶt, mà
khách trong nhà cчԔi rԐ, rԊi ông Bá-hԐ sai ngчԔi ra ¶žԌi Lê-v©n-Ðó biӺu phӚi ¶i ra
khԆi cԤa cho mau.
Lê-v©n-Ðó không chԂu ¶i, cԠȱ¶Ԡng ngó vô trong nhà, và nói lӞm-bӞm rӨng: ǮÐi
¶âu bây giԔ mà biӺu ngчԔi ta ¶i. MӰ ta vԒi sӦp cháu ¶ói gӞn chӶt, ta vӸ bây giԔ lӜy gì
mà cho ©—ȃ.
Ӧp gia-dԂch thӜy nó không chԂu ¶i, mԒi áp lӘi xô ¶Ӡy. Lê-v©n-Ðó trì lӘi, sԠc Lê-
Ÿ©n-Ðó mӘnh quá chúng nó xô không nԌi, nên chúng nó giӤn bèn xích chó cho cӦn.
7 van vì: van xin