Ĉӛ nѭѫng nѭѫng báo oán
1
www.hobieuchanh.com
/Ԏ nчхng nчхng báo oán
Ԋ BiӺu Chánh
I
E-THԑI TUӝN-HUԓN
Trái ¶Ӝt vӞn xây, tԈi rԊi kӶ sáng, sáng rԊi tԈi lӘi.
чԒc sông luân-chuyӺn, hӶt ròng rԊi lԒn, lԒn rԊi lӘi ròng.
ViӾc nhà hӼ hӶt thӘnh rԊi tԒi suy cüng nhч vӤn nчԒc hӼ mӜt trԂ thì phӚi loӘn.
/ó là ¶Ԃnh-luӤt dË-nhiên xчa nay thчԔng-lӾ mà /ông Tây cüng thчԔng-lӾ.
ThԤ lӤt ViӾt-Nam QuԈc-SԤ mà xem, chúng ta sӴ nhӤn thӜy rõ-ràng cuԐc
thӘnh-trԂ vԒi cuԐc loӘn ly cԠ tiӶp mà diӼn ra hoài hoài. NӶu ngчԔi cӞm-quyӸn hӢng-
‘Ԕȱ ¶Ӻ thӜt chánh thì tԨ-nhiên rԈi-rӜm khӦp mԄi nхi. NӶu muԈn non-nчԒc ¶чԚc
thanh-bình thi phӚi nhԔ bԨc auh-hùng chí-sË có ¶Әi ¶Ԡc ¶Әi tài, thâu-phԜc dân tâm,
‘чԒng-dӢn quӞn-chúng, mԒi có thӺȱ¶ánh dӰp trong ngoài mà xây dԨng an-ninh lӘi
á-tánh.
Kìa nhч thuԖ xчa, sau mԐt cхn bԂ trԂ kéo dài ¶Ӷn trót mԐt ngàn n©m, nчԒc non
nghiêng-ngԤa, quԈc-hԊn lu-lԔ, dân-chúng khóc than, cԆ cây khô héo. Trong thԔi-gian
¶au khԌȱӜy tuy có Trчng NԦ Vчхng, có Bà TiӾu-ӟu, có Lý Nam-/Ӷ, có TriӾu ViӾt-
чхng có Mai HӦc-/Ӷ, có Khúc-ThԢa Dü lӞn-lчԚt nԌi lên quyӶt ra tay bình-¶Ԃnh sхn-
hà và ¶em chԞ-quyӸn quԈc-gia vӸ cho dân-tԐc. RӜt tiӶc thay các ¶Ԡng tiӸn-nhхn Ӝy
có hào-khí chói-lòa, có hùng-tâm mãnh-liӾt, nhчng chчa phӚi là ngчԔi lӤt ngчԚc
thԔi-cuԐc, bԖi vӤy công-nghiӾp không thành-tԨu ¶чԚc hoàn-toàn, chԀ lчu lӘi danh
thхm chí cӚ cho hӤu nhхn sùng-bái muôn ¶Ԕi mà thôi.
Mãi ¶Ӷn thӶ-kԬ thԠ 10, mԒi có Ngô-QuyӸn xuӜt-hiӾn, quét sӘch Ԗ trong, ¶ánh
Ӱp Ԗ ngoài, xây nӸn quԈc-gia tԨ-chԞ cho ViӾt-Nam rӘng-rԘȱԖ góc trԔi /ông-Á. Non
—чԒc ¶чԚc hчԖng th©ng bình có 5 n©m rԊi Ngô-Vчхng lӘi b©ng. NgчԔi sau nԈi
nghiӾp lӘi không ¶Ԟ tài ¶Ԟȱ¶Ԡc, ¶Ӻ cho thӜt chánh ¶i, nên mԒi sanh phӚn loӘn ThӤp-
NhԂ SԠ-Quân, làm lung-tung mԐt lúc.
May có /inh Tiên-Hoàng ra ¶Ԕi bình-loӘn trӜn-an, lӤp ra nhà /inh, sau liên-
tiӶp truyӸn ngôi quԈc-vчхng cho các nhà TiӸn Lê, nhà Lý rԊi qua nhà TrӞn.
/Ӷn thӶ-kԬ 13, nhà TrӞn gӮp nӘn ngoӘi-xâm, Nguхn-TriӸu bên Trung-QuԈc, Ԭ
inh ¶ông tчԒng mӘnh nên toan nuԈt luôn ¶Ӝt nчԒc ViӾt-Nam. ChӪng dè bên ta, trên
vua hiӸn-¶Ԡc, dчԒi tчԒng hùng-cчԔng, lӘi thêm muôn dân nhԠt tâm, nhԠt trí, ¶oàn-
”Ӷt cùng nhau quyӶt ¶Ԍ máu phхi xчхng ¶Ӻ bӚo-vӾ sхn-hà, bԖi vӤy binh tчԒng cԞa
Nguхn-TriӸu luôn luôn ¶Әi-bӘi, phӚi cӞu hòa cho khԆi bԂ tiêu-diӾt.
Trong ¶Ԕi chӪng có vӤt chi trчԔng-tԊn vËnh-viӼn ¶чԚc. /á lâu n©m phӚi hao
mòn, sӦt lâu n©m phӚi mԜc sét. Tinh-thӞn lâu n©m cüng phӚi suy giӚm, ¶Әo-¶Ԡc lâu
—©m cüng phӚi lu mԔ. TrчԒc kia ¶Ԕi nhà Lý là ¶Ԕi thӘnh-trԂ nhчng giԦ ngôi vua
Ĉӛ nѭѫng nѭѫng báo oán
2
www.hobieuchanh.com
¶чԚc 215 n©m rԊi phӚi sang lӘi cho nhà TrӞn. Mà ¶Ԕi nhà TrӞn là ¶Ԕi vԢa xán-lӘng
ŸԢa hùng-cчԔng, song trԂ-vì ¶чԚc 175 n©m rԊi cüng bԂ nhà HԊ soán ¶˜Әt.
Nhà Minh, bên Trung-QuԈc, mчԚn cԒ soán ¶˜Әt nӞy mԒi xua binh qua ¶ánh
Ӱp hԄ HԊ rԊi chiӶm trԂ cӚȱ¶Ӝt nчԒc ViӾt-Nam trót 13 n©m.
ThӜy cha con HԊ-Quí-Ly vì tham quyӸn cԈ-vԂȱ¶Ӻ cho ngoӘi-bang cчԒp mӜt
chԞ-quyӸn quԈc-gia, ngчԔi ViӾt-Nam tԢ trӲ chí già, tԢ bԨc sË-phu cho ¶Ӷn hàng dân-
giӚ, ai ai cüng phӢn-uӜt, quyӶt hy-sinh tánh mӘng ¶Ӯng cԠu nчԒc, cԠu dân. Nghe
ông Lê-LԚi phӜt cԔ mԐ nghËa Ԗ Lam-Sхn, ngчԔi trong nчԒc thӚy ¶Ӹu hчԖng Ԡng.
Trong 10 n©m chinh-chiӶn, ban ¶Ӟu sԠc kém nên thӜt bӘi, nhчng nhԔȱ¶em tinh-thӞn
ŒԠu quԈc cao vòi vԄi mà ¶Ӝu vԒi lòng cчԒp giԨt thӜp hèn cԞa giӮc, bԖi vӤy tчԒng-sË
ta lӞn-lӞn ¶ánh rã quân xâm-l©ng, ¶žԌi chúng chӘy vӸ Tàu, tôn Lê Thái-TԌ lên ngôi
áu, rԊi bԈ-cáo cuԐc bình Ngô ¶Әt ¶Ԃnh.
Miêu-DuӾ cԞa Lê Thái-TԌ tiӶp nԈi trԂ-vì ¶чԚc 99 n©m rԊi bԂ quyӸn thӞn MӘc-
/©ng-Dung cчԒp ngôi, may nhԔ có hai trung-thӞn là ông NguyӼn-Kim vԒi rӺ là ông
TrԂnh-KiӺm cԠu giá ¶чa con cԞa vua Lê Chiêu-Tôn qua Cam-Châu thuԐc xԠ Lèo, tôn
lên làm vua rԊi rчԒc vӸ Thanh-Hóa ¶Ӻ chiêu binh mãi mã ¶ánh dӰp hԄ MӘc.
Ԣȱ¶ó nhà Lê ¶óng ¶ô Ԗ Thanh-Hóa, nhà MӘc ¶óng ¶ô Ԗ Th©ng-Long. Trong
—чԒc có tԒi hai vua, hai triӸu, lòng dân phӚi chia rӴ, ngчԔi phò Lê, kӲ phò MӘc, Nam
Ӧc cԠȱ¶áuh nhau trót 65 n©m, dân gian hӶt sԠc ¶Ԋ-khԌ. Mãi ¶Ӷn n©m 1592, TrԂnh-
Tùng con cԞa TrԂnh-KiӺm mԒi ¶ánh bӦt ¶чԚc vua MӘc-MӤu-HiӾp mà giӶt rԊi gom
‘Ӷt ¶Ӝt nчԒc ¶em vӸ mԐt mԈi ¶чԒi quyӸn thԈng-trԂ cԞa vua Lê.
Nhчng ¶ã dԠt cái nӘn mԐt nчԒc hai vua rԊi thì tԒi cái hԄa mԐt triӸu hai chúa
—Ԧa. Tuy nhà Lê ¶ã thԈng nhԠt sхn-hà song quyӸn-bính tӘi triӸu ¶Ӹu Ԗ trong tay
TrԂnh-Tùng cӚ. Ông NguyӼn-Hoàng là con ông NguyӼn-Kim tԠc là cӤu cԞa TrԂnh-
Tùng trчԒc kia ¶ã ¶чԚc vào trӜn ¶Ӝt ThuӤn-Hóa, chԢng thӜy TrԂnh-Tùng lԐng quyӸn
¡чng chúa, ông e quyӸn thӞn ám-hӘi nên ông không chԂu ra BӦc chӞu vua nhà Lê
—Ԧa, thành thԤ gây phân tranh. Chúa TrԂnh chiӶm cԠ cӚ miӸn BӦc vô tԒi Linh-Giang,
còn chúa NguyӼn thԈng-trԂ miӸn Nam tԢ Linh-Giang vô QuӚng-Nam.
Trong khoӚng 45 n©m, chúa TrԂnh vԒi chúa NguyӼn phӚi ¶ánh nhau ¶Ӷn bӚy
•Ӟn, gây tai hӘi cho ¶Ӝt Hà-TËnh và ¶Ӝt QuӚng-Bình không biӶt bao nhiêu, lӘi làm tԌn-
hao sanh-mӘng cԞa nhхn-dân không kӺ xiӶt.
Tuy luôn luôn phӚi lo chԈng vԒi chúa TrԂnh Ԗ phía BӦc, song chúa NguyӼn
Œüng ch©m nom mԖ rԐng bԔ cõi Ԗ phia Nam, lӞn lӞn chiӶm hӶt ¶Ӝt Chiêm-thành tԢ
QuӚng-Nam vô Bình-ThuӤn rԊi phân huyӾn, phân phԞ mà cai-trԂ. /Ӷn giԦa thӶ-kԬ
18, tӜt cӚ vùng ¶Ӝt Nam-ViӾt bây giԔ cüng thuԐc luôn vӸ chúa NguyӼn thԈng-trԂ nԦa.
CuԐc nam-tiӶn cԞa các ¶Ԕi chúa NguyӼn ¶чԚc thành-công rӜt vӲ-vang chԀ nhԔ
œԠc cԈ-gӦng cԞa thӞn-dân tԢ tԀnh QuӚng-Bình trԖ vô mà thôi. TԢ Hà-TԀnh trԖ ra BӦc,
nhхn-dân là phe ¶Ӛng cԞa chúa TrԂnh, nghԂch hӪn vԒi chúa NguyӼn nên không có
tham-dԨ cuԐc nam-tiӶn rԨc-rԘȱ¶ó.
Ĉӛ nѭѫng nѭѫng báo oán
3
www.hobieuchanh.com
/Ӷn n©m 1765 chúa NguyӼn Võ-Vчхng mӜt. QuyӸn thӞn Trчхng-phчԒc-Loan
¶Ԍi tԔ di-chiӶu lӤp ngчԔi con thԠ 16 cԞa Võ-Vчхng lên ngôi Chúa gԄi là /Ԃnh-
чхng. VӚȱ/Ԃnh-Vчхng mԒi ¶чԚc 12 tuԌi nên PhчԒc-Loan ¶˜Әt hӶt quyӸn-hành tác
oai tác phчԒc, tham-lam, khӦc-khԌ, làm nhiӸu ¶’Ӹu tàn ác, khiӶn cho cӚ nчԒc quan
dân thӚy ¶Ӹu oán ghét.
ԕȱ¶Ӝt Tây-Sхn, thuԐc vùng Qui-Nhхn bây giԔ, có ba anh em NguyӼn-NhӘc,
NguyӼn-LԦ và NguyӼn-HuӾ, vԈn là miêu-duӾ cԞa mԐt chiӶn-sË gԈc Ԗ NghӾ-An, trчԒc
kia theo Chúa TrԂnh mà ¶ánh giӮc, bԂ tчԒng-sË cԞa chúa NguyӼn bӦt làm tù binh rԊi
¶em vӸ quӚn-thúc tӘi Qui-nhхn. Ba anh em NhӘc lóng nghe Ԗ ThuӤn-Hóa NguyӼn-
TriӸu thӜt chánh, lòng dân ly-tán, hӶt kӺ cang-thчԔng, biӶt rԊi ¶ây thӶ nào cüng phӚi
›Ԉi loӘn khӦp nхi. NhӘc mԒi hiӾp vԒi hai em mà chiêu mԐ dân nghèo ¶Ӯng huӜn-
luyӾn cho thành quân-sËȱ¶Ӻȱ¶ánh giӮc.
/чԚc ngчԔi ta theo càng ngày càng thêm ¶ông, NhӘc mԒi phân ¶Ԑi ngü, lӤp
trӘi ¶Ԋn rԊi kéo nhau ra ¶ánh lӜy thành Qui-Nhхn, lӞn lчԚt chiӶm cӚ phӞn ¶Ӝt tԢ
Bình-ThuӤn ra giáp QuӚng-Nam.
Ngoài BӦc Chúa TrԂnh-Sâm thӜy NguyӼn-TriӸu ¶чхng bԈi-rԈi, trong bԂ quyӸn
thӞn ngang-ngчԚc, ngoài bԂ giӮc Tây-Sхn hùng-hào. Chúa TrԂnh thԢa dԂp may bèn
sai /Әi-tчԒng Hoàng-Ngü-Phúc ¶em thԞy-bԐ hхn ba muôn binh vào chiӶm ¶Ӝt BԈ-
Chánh (QuӚng-Bình) rԊi lӜy luôn ¶ô-thành Phú-Xuân (HuӶ) mà bӦt hӶt quӞn-thӞn
ŒԞa Chúa NguyӼn.
Chúa NguyӼn /Ԃnh-Vчхng thӜy tình-hình nguy-ngӤp, trong bԂ binh Tây-Sхn
¶ánh ra, ngoài bԂ binh Chúa TrԂnh tràn vào, mԒi nhóm quӞn-thӞn mà ¶Ԃnh kӶȱ¶Ԉi-
phó. /ình-thӞn bèn phân ra mԐt tԈp thì hԐ-giá ¶чa Chúa NguyӼn cùng cung-quyӶn
vào QuӚng-Nam lánh nӘn, còn mԐt tԈp thì ¶Ӹ binh khiӺn tчԒng bӦt giam gian thӞn
Trчхng-PhчԒc-Loan ¶em nӘp cho Hoàng-Ngü-Phúc mà cӞu hòa. TчԒng TrԂnh giӶt
Trчхng-PhчԒc-Loan, nhчng cüng ¶ánh tan binh NguyӼn rԊi vào chiӶm kinh-thành
Phú Xuân.
Chúa NguyӼn /Ԃnh-Vчхng vào QuӚng-Nam rԊi nghe lԔi khuyên cԞa ¶ình-
thӞn mԒi lӤp NguyӼn PhчԒc-Dчхng là con cԞa cԈ thӶ-tԤ NguyӼn-PhчԒc-HiӸn lên
ngôi /ông-Cung, chuyên lo sӦp-¶Ӯt cuԐc chԈng-cԨ vԒi giӮc. ChӪng bao lâu, /Ԃnh-
чхng nghe tin trong thì Tây-Sхn, ngoài thì tчԒng TrԂnh, cӚ hai ¶Ӹu xua binh ¶ánh
Ԝp QuӚng-Nam. /ình-thӞn bèn khuyên /Ԃnh-Vчхng xuԈng thuyӸn cùng vԒi cháu là
NguyӼn-PhчԒc-Ánh (sau là Gia-Long) vԈn là con cԞa ngчԔi anh thԠ hai cho quan
‘Ԑ-giá ¶чa vào ¶Ӝt Gia-/Ԃnh mà lánh nӘn ¶Ӻȱ/ông-Cung Dчхng vԒi chч-tчԒug Ԗ lӘi
QuӚng-Nam lo mчu trԢ giӮc.
Và lúc Tây-sхn mԒi khԖi binh dӜy loӘn Ԗ Qui-Nhхn thì triӸu-¶ình ¶ã có ban
chiӶu cho chч-trӜn trong ¶Ӝt Gia-/Ԃnh dӘy phӚi ¶em binh ra ¶àng ngoài mà dӰp
loӘn.
Ông TԈng-PhчԒc-HiӾp ¶чхng ngԊi chԠc Lчu-TrӜn Long-HԊ (Long-HԊ là
Ënh-Long bây giԔ) tiӶp ¶чԚc chiӶu cԞa Chúa NguyӼn, ông h©ng-hái gom binh các
trӜn, rӞn-rԐ kéo ra Bình-ThuӤn quyӶt nghinh ¶Ԃch.