Hai bài trước đây, tôi nói về việc nghe ‘âm thanh’ của tiếng
Anh, có nghĩa là làm sao phân biệt được các âm với nhau đến
nỗi, dù không hiểu câu ấy nói gì, cũng có thể lặp lại đúng lời
người ta nói ra (câu càng dài thì kỹ năng nghe của mình càng
cao). Dĩ nhiên, có những người được ‘lỗ tai âm nhạc’ thiên
phú nên phân biệt âm thanh rất nhanh.
Ví dụ em Wendy Võ, một nhi đồng gốc Việt tại North Carolina (tên Việt Nam là Võ thị
Ngọc Diễm). Năm nay em mới 8 tuổi mà đã nói được 11 thứ tiếng và soạn 45 bản
nhạc. Em có khả năng lặp lại một câu nói bằng bất cứ ngôn ngữ nào trên thế giới, mà
không cần hiểu nghĩa. Thế nhưng thường thường, người ta phải mất nhiều thời gian
để phân biệt các âm trong một ngôn ngữ mới, tuy nhiên TẤT CẢ MỌI NGƯỜI đều có
khả năng này, bằng chứng là không một người nào trên trái đất (trừ người điếc) là
không thể nghe và nói ngôn ngữ mẹ đẻ của mình.Nếu thời gian qua, các bạn đã lắng
nghe âm thanh tiếng Anh thôi, thì đến nay, hẳn bạn đã nhận thấy rằng bỗng dưng có
một số từ hay cụm từ mình nghe rõ ràng hơn xưa, đặc biệt là những con số và những
danh từ riêng (của các nhân vật, các địa danh … ), và những từ mình đã quen thuộc.
Có những đoạn bạn nghe một thời gian dài 5-15 phút (như trên TV) rồi bỗng thấy
mình ‘hiểu’ cơ bản nội dung chương trình đó.
Như thế là các bạn đã nghe tiếng Anh. Nhưng dù muốn dù không, khi nghe một ngôn
ngữ mà chỉ nghe âm thanh thôi, thì cũng giống như mình nghe nhạc (không lời), hay
nghe tiếng gió, tiếng chim. Nếu chỉ nghe như thế thì không đáng bỏ công, vì ngôn ngữ
cốt là để truyền tin (truyền một thông tin). Nếu ta không nắm được thông tin bên dưới
âm thanh phát ra bằng tiếng Anh, thì kể như chúng ta không ‘nghe’ được tiếng Anh. Vì
thế, điều chúng ta cần học lại trước hết là nghe tiếng Anh (như một âm thanh thuần
túy) để tiến đến bước sau cùng (mà bình thường người học ngoại ngữ xem là bước
đầu tiên), ấy là ‘nghe’ tiếng Anh, theo nghĩa là ‘hiểu’ một thông tin.
Vì thế, sau hai bài để nói về cách nghe tiếng Anh, hôm nay tôi sẽ đi sâu hơn, ấy là
‘nghe’ tiếng Anh, theo nghĩa là nắm bắt nội dung của thông tin qua một chuỗi âm
thanh bằng tiếng Anh.
Nghe tiếng Anh và ‘nghe’ tiếng Anh
1. ‘Nghe’ trong ngữ cảnh.
Tôi từng nhắc đi nhắc lại rằng đừng bao giờ tra từ điển khi mình nghe một
diễn từ. Điều chủ yếu là nghe và lặp lại được những âm thanh đã nghe, rồi
dần dần hiểu được một từ mới, khi nó xuất hiện trong nhiều nội dung khác
nhau (nếu cả năm mình mới nghe từ đó một lần, có nghĩa là từ ấy không thông
dụng và, trong giai đoạn này, ta không cần phải bận tâm đến nó!). Ví dụ: bạn
nghe nhiều lần (âm thanh) ‘oubou’ mà không hiểu nghĩa, lần lượt trong những
câu sau:
- To play the ‘oubou’ you need to have strong arms.
- The ‘oubou’ is consideredone of the most difficult instrumentsto play.
- The ‘oubou’ is very difficult to play, because Karen must force air at very high
pressure into the tiny double reed.
Lần đầu tiên, bạn chẳng biết âm ‘oubou’ chỉ cái gì, nhưng vì đi với play nên
ạn đoán rằng đó là một cái gì để ‘chơi’. Như thế là đã ‘hiểu’ một cách tổng
quát. Lần 2, với từ ‘instrument’ bạn biết rằng đó là cái để ‘chơi’ nhưng không
phải là trong thể thao, mà là trong âm nhạc.
Lần thứ ba, với cụm từ ‘must
force air’ thì ta biết rằng đó là một nhạc cụ thổi hơi (khí nhạc) chứ không
phải là nhạc cụ dây hay gõ… Và ta tạm hiểu như thế, mà khôngcần biết phải
viết thế nào, cho đến khi đọc câu sau (chẳng hạn):
The oboe looks very similar to the clarinet, but soundsvery different!
Thế là ta biết được rõ ràng đó là một nhạc khí tương tự như clarinet, và từ mà
ta nghe là ‘oubou’ thì được viết là oboe (và ta đọc đúng ngay chứ không cần
phải tra từ điển!)
Ps: Đây cũng là vấn đề ‘hiểu’ một từ. Chúng ta có cảm giác rằng nếu dịch
được tiếng ấy ra là ta hiểu ngay, thế nhưng không có gì sai cho bằng. Nếu
ạn học theo quá trình ngược, nghĩa là khởi sự biết từ ấy dưới dạng chữ
viết, bạn sẽ tra từ điển và đọc là: kèn ô-boa! Bạn thấy hài lòng vì mình đã
hiểu! Nhưng thực ra, nếu bạn không phải là một nhạc sĩ, thì ‘kèn ô-boa’ cũng
chẳng thêm gì trong kiến thức bạn. Ngay trong tiếng mẹ đẻ, ta có thể hài lòng
với khái niệm mơ hồ về một từ, nhưng khi học ngoại ngữ thì ta có cái cảm
giác sai lầm là phải trở
lại
với từ
mẹ đẻ
mới gọi
là hiểu. Đối
với
tôi,
nightingale là một loại chim có tiếng hót hay và thường hót vào ban đêm, còn
có dịch ra là ‘sơn ca’ hay ‘họa mi’ thì cũng bằng thừa, vì tôi chưa bao giờ
thấy và biết chim ‘sơn ca’ hay ‘họa mi’. Thậm chí không biết là có phải một
loài
chim
hay
hai
loài
chim
khác
nhau,
vì
cả
hai
từ
đều
được
dịch
là
nightingale.
2. Nghe trong toànbộ bối cảnh.
Ta thường nghĩ rằng: ‘một từ thì có một nghĩa nhất định’. Hoàn toàn sai.
- Thử tra từ ‘tiêu cực’ trong từ điển: negative. Như thế, ‘một cán bộ tiêu cực’
phải được dịch là ‘a negative cadre’! Nếu cụm từ tiếng Việt có ý nghĩa rõ
àng thì cụm từ dịch ra tiếng Anh (như trên) là hoàn toàn vô nghĩa! Nói cách
khác: khi người Anh nói ‘negative’, thì người Việt hiểu là ‘tiêu cực’; nhưng
khi người Việt nói ‘tiêu cực’, thì người Anh khôngthể hiểu là ‘negative.’
- Từ đó ta không thể nào hiểu đúng nghĩa một từ tiếng Anh nếu không đặt vào
trong bối cảnh của nó.
Ví dụ: nếu không để ý rằng câu chuyện xảy ra ở Anh
hay ở Mỹ, thì khi nghe từ corn ta có thể hiểu sai: Ở Anh là lúa mì, và ở Mỹ là
ắp!
Nếu thấy một người mở nắp bình xăng lên mà nói ‘Oh my! No more gas’ thì ta
hiểu ngay rằng ‘gas’ chính là ‘xăng’, mặc dù trước đó mình có thể học: petrol
hay gasoline mới là xăng, còn gas có nghĩa là khí đốt!
Mà nhiều khi bối cảnh rõ đến nỗi, người ta dùng một từ sai mình cũng hiểu
đúng. Bạn cứ thử đến cây xăng, mở bình và nói: đổ cho tôi 30.000 dầu! Tôi
cam đoan là người ta không thắc mắc gì cả và sẽ đổ XĂNG chứ không đổ
DẦU vào xe bạn; cao lắm là trong 100 lần, thì một lần người ta nhắc lại: đổ
xăng phải không? Bạn nói là Dầu người ta vẫn hiểu là Xăng. Và trong tiếng
Anhcũng thế! Bạn sẽ hiểu một từ trongtoàn bộ bối cảnh của nó.
3. Nghe với tất cả giai điệu của câu.
Trong phần đầu tôi nói rằng khi ‘nghe’ một câu, chủ yếu là làm sao nắm bắt
được thông tin của chuỗi âm thanh ấy. Nói cách khác, ngôn ngữ có nhiệm vụ
là truyền tin. Nhưng ngoài nhiệm vụ truyền tin thì còn một nhiệm vụ thứ hai,
vô cùng quan trọng, ấy là nhiệm vụ truyền cảm (truyền một tình cảm). Một
câu nói giao tiếp hằng ngày, luôn chuyển tải một phần của thất tình (= bảy
tình cảm con người, chứ không phải là bị tình phụ đâu: hỉ, nộ, ai, lạc, ái, ố,
dục). Vì thế, cao độ, tốc độ, cường độ của câu nói, trường độ (độ dài) và dấu
nhấn của một từ, có thể là điều mình cần phải ‘nghe’ cùng một lúc với các
âm thanh được phát ra, thậm chí nghe âm điệu là chính. Nếu không thì ta hiểu
sai, hoặc không hiểu gì cả. Đừng tưởng rằng khi ta nghe được từ ‘hate’ là ta
hiểu ngay: ghét!
Vì dụ nghe một cô gái nói với một cậu trai: I hate you! Câu này không phải lúc
nào cũng là ‘Em ghét anh'! Nói với một ngữ điệu nào đó thì có thể hiểu là: Tôi
căm thù anh; hay Thôi, để tôi yên; hay Anh làm tôi bực mình; hoặc trái lại: Anh
làm em cảm động quá; thậm chí: Em yêu anh quá chừng chừng!
Và cách nhấn câu cũng thế. Ví dụ trong câu sau đây:
I didn’t say Paul stole my watch!
Nếu người nói nhấn mạnh các từ theo 7 cách khác nhau, mỗi cách nhấn một
từ ( I - didn’t - say - Paul - stole - my - watch ) thì nghĩa sẽ khác nhau hoàn toàn:
I didn’t say Paul stole my watch!(Somebodyelse said that!)
I didn’t say Paul stole my watch!(No! I didn't act like that)
I didn’t say Paul stole my watch! (I disclosed
y another way, but I didn't SAY)
v.v
Khi học tiếng Việt, chúng ta nghe toàn bộ giai điệu, nên nghe (và nói) đúng
cao độ của một từ (đúng các dấu); thế nhưng khi một người nước ngoài học
tiếng Việt, chúng ta phải khổ công giải thích cho họ lên giọng, xuống giọng,
uốn giọng như thế nào để nói các dấu sắc, huyền, nặng, hỏi - ngã (do học
nghe bằng tai nên người Nam và người Trung đồng hóa ? và ~, trongkhi người
Bắc phân biệt chúng rõ ràng). Vì thế, ngược lại, khi nghe tiếng Anh, cần phải
nghe toàn bộ âm điệu để nắm bắt nhữngtình cảm bên dưới câu nói.
Nghe với cả giai điệu, mình sẽ hiểu (và sau này sẽ dùng) những câu hay thành
ngữ một cách chính xác như người bản ngữ, mà không cần phải dịch ra. Ví
dụ: các câu ngắn như: Oh my God! Look at this! Hoặc No way! Hoặc You're
joking/kidding! Với giọng điệu khác nhau, những câu nói hằng ngày đó có thể
được hiểu là một tiếng khen hay chê, thán phục hay thất vọng, bằng lòng hay
ất bình, chấp thuận hay từ chối!